FEATUREDIkus LiuNegosiuNews

Sustentabilidade Finansa Estadu no Fundu Petrolíferu

Fahe Tutan

Naunil Media (Díli), Iha semana hirak ikus, Deputadu sira iha Parlamentu Nasional ho Governu loke debate importante sira kona-ba destinu Fundu Petrolíferu, rezerva mina no gas inklui diskute iha ka lae posibilidade Timor-Leste sei hetan fali fonte reseita estadu nian hodi troka Fundu Petrolíferu ne’ebé sei hotu, atu sustenta ekonomia Estadu no povu nian. Infelizmente, seidauk diskute kle’an kona-ba Fundu Petrolíferu nudár oportunidade atu diversifika ekonomia husi investimentu iha rai laran, liu-liu iha setór sira ne’ebé bele asegura kualidade moris Timor oan sira nian no dezenvolve diresaun ekonómiku ida ne’ebé sustentável liu. 

Fonte Orsamentu Jerál Estadu Timor-Leste nian, kuaze totálmente mai husi Fundu Petrolíferu, ne’ebé konverte husi petróleu no gas iha Tasi Timor, liu liu mai husi kampu Elang-Kakatua, Kitan no Bayu-Undan. Infelizmente, Elang-Kakatua maran iha 2006 no Kitan maran iha 2015, kampu úniku ativu mak Bayu-Undan ne’ebé mós sei maran iha tempu besik. Maske too agora seidauk iha planu dezenvolvimentu ba kampu petróleu no gas husi Greater Sunrise maibé bele prodús no fó osan balun tan iha futuru hodi selu ba kustu sira programa no atividade Governu nian iha futuru liu husi Fundu Petrolíferu.

Apresia ba ukun na’in sira ne’ebé kria ona Lei Fundu Petrolíferu iha 2005 hodi regula dezempeñu fundu soberanu ida ne’e, fundu ida ne’ebé preve objetivu jerál atu kontribui ba polítika fiskál ne’ebé sustentável no atu sustenta jerasaun ohin no futuru Timor-Leste nian. Fundu atualmente investe iha merkadu ekidade, títulu no fó empresta ba TimorGAP.

Gráfiku iha kraik hatudu katak dezde 2008 Governu tuituir malu too agora, la tuir matadalan ne’ebé hakerek iha Lei Fundu Petrolíferu ne’ebé koñesidu mós ho naran mata dalan Rendimentu Sustentável Estimadu (RSE).

Kalkula RSE  3% husi total riku-soin mina-rai no valor prezente líkidu ba reseita futuru mina-rai, atu subliña katak RSE inklui de’it kampu ne’ebé iha ona planu dezenvolvimentu. Lei FP mós permite atu Governu propoin levantamentu liu montante RSE maibé tenke justifika levantementu sira atu investe ba interese Timor-Leste nian ba tempu naruk.

 Too agora, Governu transfere ona osan ne’e hamutuk biliaun $12.1, liu husi Orsamentu Jerál Estadu kada tinan, reseita petrolíferu total ne’ebé FP hetan ona mak biliaun $23.1, retornu husi investimentu fundu nian too agora biliaun $7.2 no saldu bainhira fulan Outubru remata iha Fundu Petrolíferu biliaun $18.1.

Ministériu Finansa rekoñese no ilustra katak reseita estadu nian husi Bayu-Undan ba Fundu Petrolíferu daudaun ne’e ki’ik tebes kompara ho tinan balun iha pasadu, no rezerva husi kampu úniku ne’e sei hotu iha tempu besik. Rekoñese, nomos ilustra iha livru OGE 2021 katak Fundu Petrolíferu bele hotu iha tinan 2030.

Governu kontinua ho polítika fiskál antesipada (frontloading fiscal policy), ho objetivu atu hasa’e kreximentu ekonómiku no dezenvolve setór privadu, atu iha futuru reseita doméstika sei sa’e boot no gastu husi fundu petrolíferu sei tuun. Realidade hatudu katak maske ita gasta ona biliaun $15, inklui biliaun $12 husi Fundu Petrolíferu no biliaun $3 husi reseita doméstika no empréstimu, maibé gastu hirak ne’e seidauk harii poténsia reseita doméstiku ho konsistente, tanba realmente, maioria reseita doméstika mai husi despeza estadu nian, ne’ebé finansia husi Fundu Petrolíferu. Nudár ezemplu mak kuandu Orsamentu Estadu laiha tinan ida ka uza de’it sistema duodesimu, reseita doméstika hetan kedas kontrasaun. Nune’e mós, husi gasta sira temi iha leten seidauk hatudu signifikativa kualidade moris sidadaun sira nian, setór edukasaun, saúde, bee no saneamentu kontinua iha difikuldade boot.

Nudár resposta ba preokupasaun kona-ba mina no gas sei maran no Fundu Petrolíferu sei hotu lalais, Governu no deputadu sira hatán lalais katak “presiza” iha esforsu atu prodús tan petróleu, gas no mineiru hodi troka Fundu Petrolíferu. Diskusaun iha Panorama Orsamentál, audiénsia públiku Parlamentár no diskusaun iha media, Governu, liu liu Ministériu Petróleu no Minerais ho instituisaun tutelada sira, fó lista projetu sira tuir mai; sei halo perfurasaun posu tolu iha kampu Bayu-Undan, perfurasaun posu tolu iha Suai no Betano ne’ebé lidera husi Timor Resources, kontinua halo negosiasaun ba kampu Greater Sunrise ho membru konsorsiu no Australia, kontinua ho konkursu esplorasaun ba bloku 18 no sei avansa lei no indústria mineiru.

Infelizmente, projetu sira temi iha leten, sei la fó tan reseita osan husi konverte mina no gas hanesan ita hetan ona husi kampu Bayu-Undan, karik sei hetan uitoan de’it hanesan ita hetan ona husi Elang-Kakatua no Kitan ne’ebé maran tiha ona, Timor-Leste no kompañia operadór iha sorte di’ak tanba vida produsaun Bayu-Undan nian, iha periodu ne’ebé folin mina no gas sa’e maka’as. Maske ita seidauk hatene bainhira mak sei halo produsaun ba kampu Greater Sunrise, kampu ida ne’e sei bele fó reseita balun ba Timor-Leste, maibé ita sei la hetan liu ida ne’ebé hetan husi Bayu-qUndan, tanba mudansa iha ekonomia petrolíferu global, mudansa klimátika no impaktu husi pandemia Covid 19.

Realidade atuál ezije ajustamentu fundamental husi polítika públiku Estadu nian, tenke kansela projetu ambisiozu sira no investe ba setór save sira, hanesan rekursu umanu (edukasaun, saúde, nutrisaun) no produtivu (agrikultura, indústria ki’ik atu substitui ba importasaun) ne’ebé bele ajuda kapasidade ekonómiku doméstiku no hadi’ak povu nian moris. Agora sai urgenti tebes tanba, hanesan Governu rekoñese iha Livru 1 husi Proposta OJE 2021, impaktu realidade katak Fundu Petrolíferu bele hotu iha 2030 katak “despeza sei tuun maka’as to’o 92% iha tinan 2028‐2030…ba tokon $386 de’it.” Se ita falta atu hametin ita nia servisu báziku, no hamosu setór ekonómiku ne’ebé sustentável no produtivu iha tinan sanulu tuir mai, ita sei hasoru situasaun grave tebes tanba Governu sei la iha rekursu atu finansia servisu báziku, ka investe iha setór xave. Se Timor-Leste la iha rekursu ekonómiku atu sustenta nasaun, ne’e bele fó ameasa ba ita nia soberania no kria dependénsia ba nasaun seluk no ajénsia internasionál.  Agora mak tempu atu uza Fundu Petrolíferu ho matenek atu evita krize iha futuru.

Sujere atu Timor-Leste la tama kle’an liu tan ba dependénsia ekonomia petróleu, riku soin ne’ebé la renova, la barak no la sustentável.

Nasaun barak sofre ona konsekuénsia husi dependénsia ba petróleu, ezemplu akontese ona iha Nigeria, no fatin sira seluk.

Timor-Leste la’ós Nasaun ne’ebé úniku depende ba osan husi mina no gas, karik TL la uza nian fundu úniku ho kuidadu sei uza riku soin ne’e hotu lalais liu. Obrigadu barak ba lee na’in sira nian pasiénsia hodi lee artigu ida ne’e too hotu. Korajen, ba oin nafatin, nudár Estadu no Povu!

Hakerek Nain : Celestino Gusmão Pereira // Peskizadór iha institutu La’o Hamutuk.

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *