COVID-19 ENTRE IHA NO LAIHA HAREE HUSI PRESPETIVA SERVISU NO ATENDIMENTU BA KAZU COVID-19 NE’E RASIK IHA TIMOR-LESTE

Hafoin rona tiha Anúnsiu husi Organizasaun Mundiál Saúde kona-ba surtu Covid-19 iha loron 30 fualan janeiru tinan 2020, tuir-mai Governu dezenvolve no implementa kedas planu kontnijénsia Nasionál ba Emerjénsia iha saúde públika Timor-Leste. Hafoin detekta tiha nia kazu dahuluk iha loron 21 fulan marsu tinan 2020.

Governu Timor-Leste aplika no halo revizaun ba Rezolusaun Númeru 1, 2 no 3/2020 iha loron 6 fulan fevereru no loron 28 fulan Marsu ne’ebé sai baze legál izolamentu mandatóriu. wainhira presiza-aplika medida ida ne’e Timor-Leste kontinua respeita nafatin ema nia Dignidade, Direitu Umanu, no Liverdade fundamentál ema nian. (Regulamentu Internasionál Sanitária ba Saúde, 2015).

Atu prevene surtu Covid-19 iha Timor-Leste liu-liu ba Funsionáriu/a sira ne’ebé halao nia knaar iha situasaun Serka sanitária no Konfinamentu Obrigatóriu maka Iha loron 3 fulan Maiu tinan 2021 Institisaun ne’ebé hau Serbisu bá, liu-husi ierarkia instituisaun nia deside Obrigatóriu ba ema hotu ne’ebé serbisu ba Instituisaun ne’e atu tuir Swab hodi prevene moras hada’et Covid-19; iha momentu ne’e hau ho voluntariamente kompre no halo mós teste Swab, liu tiha loron tolu.

Iha loron 5 fulan Maiu 2021 hau simu rezultadu hatudu katak hau mós hola parte iha lista Pozitivu Covid 19, hamutuk ho kolega sira seluk ne’ebé afetadu. Rona tiha rezultadu ne’e hau koko hakalma-An no hakalma mós ha’u-nia família sira hodi labele pániku atu simu imformasaun teste swab ne’ebé ha’u tuir ho Rezultadu Pozitivu.

6 menit lalu

Lori hein hela Ekipa Ambulánsia atu mai foti no lori ha’u ba fatin izolamentu hau-nia kakutak foó hanoin ha’u hodi hamosu pontu Interogativu husi ha’u nia Hanoin, Ha’u Fízikamentre forte no la Moras, inklui psikolojikamente mós ha’u forte? Oinsá ha’u POZITIVU Covid-19?

Kuaze besik tuku 15.30 Otl, nu-une’e ha’u simu telefone husi ekipa Ambulánsia Covid-19 katak sira atu mai tula ha’u husi uma hodi ba fatin izolamentu Covid-19 atu asegura família, Viziñu no komunidade ne’ebé hela besik labele afeta ba sira no la-fó espasu ba Moras Covid-19 atu labele halo nia espansaun ba sira hotu. Ha’u koopera hodi kumpre ha’u-nia obrigasaun.

Wainhira ha’u sa’e ba Ambulánsia ne’ebé hetan seguransa husi F-FDTL no PNTL ha’u hanoin lori ha’u diretamente mai kedas iha fatin Izolamentu, realidade lori ha’u pasiar hadulas tiha Dili laran hodi buka tan ha’u-nia parseiru pasiente Covid-19 ne’ebé identifikadu pozitivu Covid-19 ona. Dala ida tan ha’u-nia Kakutak fó hanoin nafatin Mai ha’u? Covid-19 moras hada’et sé ema sira ne’ebé hetan covid-19 tula hamutuk iha karreta ida hanesan Angguna buka Pasejeirus nakonu mak sai, Doutor. no Infermernu sira presiza esplika mai ha’u kona-ba Moras Covid-19 ne’e’bé hada’et ne’e Oinsa?

Tanba iha notísia no iha video sira ita haree katak sé Ema ida Pozitivu Covid-19 ita halo kontaktu Fizíku ho nia ka ita simu ka ka’er sasan ruma husi nia Automatikamente moras ne’e hada’et ona.

Wainhira ha’u to’o iha fatin Izolamentu pasiente Covid-19 ne’ebé iha nanis ona simu ho haklalak no hananu mai ha’u katak Bem Vindu mai hamutuk iha knua Covid-19, ha’u-nia kakutak kontinua husu ba ha’u katak ne’e fatin Izolamentu ka Merkadu?

5 menit lalu

Depois ekipa médiku lista ha’u-nia naran no lori ba ha’u-nia kuartu. No hau koko atu izola-an iha kuartu laran maibé ha’u rona iha koridores sira husi fatin izolamentu ema kontinua haklalak, toka múzika, halibur malu konta istória, joga karta, halo ha’u la hakmatek no koko atu sai husi ha’u-nia kuartu hodi observa ka haree situsaun ne’e no ha’u haree ida ne’e realidade ne’ebé akontese husi fatin izolamentu duni. Iha loron tuir- mai, ha’u koko husu ba ha’u-nia maluk pasiente Covid-19 ne’ebé tama uluk ha’u kona-ba situasaun ne’ebé sira hasoru ho ha’u nia perguntas simples oan ida Irmaun durante ne’e Doutór/a, Infermieru/a sira halo tratamentu saúde ka fó aimoruk ruma ba irmaun sira ka lae? Irmaun ne’e hatán mai ha’u lae maun iha ne’e ita la hetan tratamentu ba saúde maibé dadeer iha Doutór ida mak halo atendimentu ba sukat tensaun de’it no ida-ne’e la Obrigatóriu maibé depende ba ita de’it, so ita loron ida mak han dala haat dadeer Matabisu, han Meudia, loraik han merenda no han kalan.

Oh hanesan ne’e de’it ka Irmaun oan ne’e hatán ba ha’u Sim Maun hanesan ne’e de’it, no realidade ha’u mós hasoru situasaun ne’ebé hanesan irmaun oan ne’ebé esplika mai-hau kuaze durante ha’u iha fatin izolamentu.

Iha loron tuir-mai ha’u koko atu hakbesik-an ba Dotuór ida hodi dada-lia uitoan ho nia kona-ba situasaun hotu iha fatin izolamentu ba pasiente Covid-19 no tipu husi moras Covid-19 ne’ebé kona-ema Dotuór ne’e mós esplika mai ha’u kona-ba saida mak ha’u hakarak hatene ne’e: ba dahuluk nia esplika mai ha’u kona-ba Tipu husi Moras Covid-19 ne’ebé kona ema liu-husi rezultadu teste swab maka hanesan tuir mai-ne’e:

Asintomátiku ne’e katak wainhira ekipa médiku sira halo teste swab no lori ba laboratóriu hodi halo analiza hatudu katak maski ema-ne’e la iha moras ruma hanesan isin manas, me,ar, no susar dada is maibé Virus Covid-19 ne’e posibilidade iha hela nia isin-lolon, tanba ne’e ekipa laboratóriu nasionál sujere ba Ekipa Sentru Integradu Jestaun Krize (SIJK) atu ba halo izolamentu iha fatin sira maka prepara ona hanesan: Otél sira, no Karantina Tasi tolu.

Sintnomátiku ne’e Katak Wainhra Ekipa médiku sira halo teste swab ba ema ida nia iha ona sinál moras ruma hanesan isi-manas, me’ar, no dada i’is boot no depois lori ba halo analiza iha laboratóriu hodi deteta ema ne’e pozitivu ka negativu kauza husi virus Covid-19 ka lae, wainhira mákina teste laboratóriu deteta katak ema ne’e julgadu hanesan pozitivu Covid-19 maka foin hateten katak pasiente ne’e ho moras pozitivu Covid-19 ho sintomátiku no pasiente sira ne’e nia presiza ba izola iha fatin izolamentu mak hanesan: Ospitál Vera Cruz no Ospitál Lahane.

Moderadu kazu moderadu husi Covid-19 iha evidénsia kliníku ka radiolójiku kona-ba pneumonia no presiza terapia suportivu adisionál inklui terapia oksijéniu adisionál tratamentu inklui observasaun monitorizasaun karik sai piór liu tán, monitoriza frekuente ba hirak ne’ebé iha risku aas (idade idozu), tratamentu sintomátiku, antibiótiku sira baibain la nesesáriu, bele konsidera investigasaun adisionál (teste ran, hasai radiográfia ba fuan no CT scan), terapia oksijéniu atu mantein saturasaun oksijéniu  94% uza kanula inus, deskartável ne’ebé só bele uza dala ida de’it, maskára Hudson estandarte relasiona ho risku.aero-sosializasaun. Kazu Grave, kazu Covid-19 ne’ebé grave bele lao ho insufisénsia respiratóriu aguda asosiadu ho syndrome deskomfortu respiratóriu agudu (ARDS), konsiderasaun uza másimu kanula názal (suli iha inus), pasiente sira ho Covid-19 ne’ebé uza hela HFNC tenke agrupa hamutuk iha sala ida ne’ebé ho ventilasaun di’ak, hasa’e oksijéniu nia suli 40-60L/min. Loron hirak tuir-mai ha’u hahú dada-lia ho pasiente Covid-19 balun iha fatin izolamentu kona-ba sira-nia kondisaun saúde hahú husi sira halo teste swab to’o iha sira mai iha fatin izolamentu, iha pasiente balu hateten mai ha’u katak; ami mai ho kondisaun normál, iha balu hateten mai tanba momentu halo teste swab ne’e ho kondisaun Me’ar hela, balu dehan Inus-been no seluseluk tan.

Depois ida-ne’e liu tiha loron ida ka rua imi hela iha fatatin izolamentu ne’e imi sente oinsá: kuaze pasiente Covid-19 Maioria hateten katak foufoun tama kuaze besik Semana ida nia inus la horon buat ruma hanesan: mina morin nia morin ate tama to’o hariis fatin sintina nia dois mós la horon no nia nanál la sente buat ruma ne’ebé sabór ka gostu wainhira han hahan ruma, maibé liu tiha semana ida iha ne’e maka foin sente horon iis morin ka dois no hahan nia sabór ka gostu.

No sira fiar katak Covid-19 ne’e iha tambá ita nia imunidade diak ne’e maka karik ita la konsegue to’o situasaun ida grave ne’e, Governu liu husi Ministeriu Saúde no Ekipa Sentru Integradu Jestaun Krize (SIJK) nia mekanismu servisu sira ne’e maka halo ema la fiar katak Covid-19 iha Timor-Leste ne’e, se sira maka servisu ho profisionais no tuir duni medidas ka padraun sira protokolu Covid-19 Internasionais nia, ema hotu koopera no kolabora atu servisu hamutuk hodi hakotu korenti Covid-19 iha Timor-Leste. Iha Oprtunidade ne’e mós ha’u koko dad-alia ho Seniora Pasiente Covid-19 ida kona-ba saida maka nia sente wainhira rezultadu teste swab hatudu rezultadu Pozitivu? seniora ne’e hateten mai hau katak: inisiu nia tauk no sente la hakmatek tanba nia rona katak ema pozitivu Covid-19 sei ba hela iha Izolamentu entaun nia preukupa ho nia oan sira, nia uma laran se hanesan inan ida hela tiha iha izolamentu oan sira sei lakon kontrola no karik nia rekopera fali husi moras Covid-19 ema bele hakribi no sei la besik nia tanba nia ema kondena ona haesan pasiente covid-19.

Iha loron tuir mai ha’u mós dada-lia ho inan isin-rua ida ne’ebé hanesan mós pasiente Covid-19 kona-ba nia sentimentu wainhira nia rona rezultadu Swab pozitivu, inan isin-rua ne’e primeiru nia tau liu preukupasaun ba bebé ne’ebé iha nia-isin, hafoin ne’e nia preukupa ho nia família sira tanba iha situasaun hanesan nia mós sai hanesan vítima ba dezastre naturais ne’ebé akontese iha loron 4 fulan Abril tinan 2021, no nia sente la hakmatek wainhira iha tempu kalan tanba la deskansa wainhira iha korridór sira Izolamentu nia ema konta istória haklalak, hananu múzika no toka múzika no joga karta, Situasaun hanesan ne’e mós Afeta ba inan ho bebé ida ne’ebé foin kompleta fulan sanulu nia inan Pozitivu Covid-19 maibé bebé-oan ne’e negativu Covid-19 depois tenke hetan hahan husi nia inan nia susu-been no hela hamutuk tan ho pasiente Covid-19. (Durante ha’u iha ne’e ha’u konsegue haree inan isin-rua na’in haat no inan ho bebé nain 7, Aman ho labarik kiik nain ida maibé labraik maka Pozitivu). Husi Observasaun sira ne’e saida mak Ministériu Saúde ho Ekipa Sentru Integradu Jestaun Krize (SIJK) presiza halo maka: Hadi’ak mekanizmu serbisu sira iha fatin Izolamentu atu pasiente sira.

 Covid-19, bele la’o tuir mekanizmu ka regra sira ne’ebé iha, tau seguransa sira iha fatin izolamanetu sira hodi bele kontrola Pasiente Covid-19 ne’ebé la kumpre regra sira iha izolamentu nia, asegura fatin sira ho sensibilidade jéneru atu bele konsidera fatin ba inan isin-rua, inan ho bebé, labarik no labarik-feto sira, presiza desinfektan ba areadores Izolamentu nia, no kuartu sira molok Pasiente Alta no Pasiente foun Covid-19 tama ho bebeik atu nu’une bele hamate baktéria ka kutun sira iha areadores Izolamentu no kuartu sira ne’ebé pasiente Covid-19 hela bá. Saúde iha ita-nia liman rasik sé hakarak livre husi Moras Covid-19 atu la hada’et presiza halo tuir protokolu Organizasaun Mundiál Saúde no Ministériu Saúde katak: Uza Maskr’a Loro-loron wainhira sai ba li’ur, fase liman beibeik ho sabaun, uza hands sanitizer beibeik depois ka’er sasan ruma halo distánsia pelumenus metru ida ka ida ho balun wainhira hasoru malu presiza distánsia sosiál.

Molok Atu remata ha’u Hakarak Agradese ba: Maromak, Uma Lisan no Matebian sira-nia tulun tanba ho sira ami hotu ne’ebé tama hamutuk iha Izolamentu ne’e bele rekupera no fila fali ba ami-nia família ho di’ak hodi kontinua fali ami nia atividade loro-loron nian. Instituisasun Sekeretaria Estadu ba Igualdade no Inkluzaun ne’ebé fó biban mai ami atu halo teste Swab Másal hodi identifika no deteta Moras Surtu Covid-19 ba nia funsionáriu/a sira hotu. Ekipa Sentru Integradu Jestaun Krize ne’ebé fasilita teste swab ba ami no koordena ho ekipa Laboratóriu Nasionál hodi halo analiza no fó sai ami nia rezultadu teste Swab. Ekipa Ambulánsia, F-FDTL no PNTL ne’ebé halo kolaborasaun di’ak hodi fasilita no transporta ami mai to’o iha fatin Izolamentu. Doutór/a, Infermeiru/a no ekipa tomak ne’ebé serbisu ho pasénsia hodi atende ami durante ami hela iha Izolamentu. ———————————REMATA————————— Hakerek Na’in : Abilio Barreto Alumni :UNTL-FCS Departamentu Siénsia Governamenais Nú Telefone : (+670) 77939395 Email : abiliobarreto00@gmail.com Face Book : R. Khollyle. Referénsia: Mánual Klinikál Prevensaun Surtu Covid-19, Versaun 19,03,2021 Ne’ebé Prodús husi Ministériu Saúde. Regulamentu Sanitária Saúde Munidál ne’ebé Prodús iha tinan 2015. https//www.who.int/publications/i/item/WHO2019-nCov-surveillance case Defenitions-2020-2 Dec 2020. Observasaun no intervista badak ho Doutór sira ne’ebé atende pasiente Covid-19 no Pasiente Covid-19 ne’ebé durante hela iha fatin Izolamentu.

(Opoiniuan ne’e redasaun Naunil Media Hatun responsabilidade husi hakerek nain)