LEI VERSAUN PORTUGES FÓ IMPAKTU BA MEMBRU INSTITUISAUN ESTADU ATU HALA’O SERVISU

Timor-Leste Nasaun nu’udar soberania indepedente ne’ebé mak opta estadu de direitu Demokrátiku, iha nia pilar 4 (ha’at) orgaun estadu; Presidenti da Repúblika, Parlamentu nasionál (Legislativu), Governu (ezekutivu) ho Tribunal (judisiariu). orgaun soberania ha’at (4)ne’e sai pilar importante ba dezisaun politika futuru nasaun nian.

Hare’e artigu 67° Konstituisaun da Repúblika Demokrátika Timor-Leste ( RDTL) iha  (Orgaun ha’at) 4 ne’e hala’o nia funsionamentu bazeia ba prinsipiu separasaun de poderes, ne’ebe mensiona iha artigu 69° Konstituisaun da RDTL.

Katak “Orgaun sobrania sira, iha sira nia relasaun ba malu no wainhira hala’o kna’ar, tenke tuir separasaun no interpendensia kbi’it nian ne’ebé iha lei inan nia laran” artigu refere haktuir mai ita katak orgaun 4 ne’e wainhira hala’o sira nia knar tenke tuir prinsipiu separasaun de poderes no interpendensia, “ halo relasaun ba malu no interpendensia” ne’e katak wainhira orgaun sobrania 4 ne’e hala’o sira nia knar, sira iha relasaun ba malu liu husi liña de servisu hodi kontrola boa governasaun (checks and balance).

Maibe iha mós interpendensia signifika katak, orgaun ida sei la uja nia kbi’it ne’ebé konstituisaun fo hodi halao nia knar mesak, maibe kada orgaun sobrania ida wainhira atu hala’o nia kna’ar ka foti dezisaun ruma tuir kompetensia ne’ebé nia iha tenke halo konsultasaun ka husu apoiu husi orgaun sira seluk.

Haree ba konstituisaun ne’ebé haktuir mai ita, hau hakarak halo konkluzaun badak katak, orgaun soberania haat(4) ne’ebe regula iha artigu 67° ho sira nia funsaun ne’ebe regula iha artigu 69° katak tenke tuir prinsiu separasaun poderes. Ne’e la dauk relevansi, tanba kada orgaun sobrania 4 ne’e wainhira halao sira nia knaar tenke kesi ikun ba malu.

Hanesan ha’u nia esplika simples iha leten, orgaun soberania ha’at iha estadu ida ne’e nia laran iha kbi’it separasaun de poderes (Fahe poder) ka interdepedensia de podere (kontrola ba malu ), bazeia Titlu iha leten tuir ita nia konstituisaun RDTL artigu 96°( Autorizasaun lezsislativa) katak parlamentu nasional fó kompetensia atu produs lei sira hodi kontrola funsionamentu Direitu públiku iha makina estadu nian, konjugau ba artigu 97° (inisiativa lei nian) orgaun soberania prinsipal ne’ebé mak iha estadu ida nia laran iha inisiativa lezislasaun(Produs lei) maka orgaun mak (lezislativu) Parlamentu nasional (Ezektivu) parlamentu nasional), Lei sira ne’ebé mak Parlamentu nasional no Governu produs (Lei, Decreto lei, Diploma ministerial, Rezolusaun, no estatutu juridiku sira.

Maibé kestaun bo’ot mak ne’e kuaze Lei sira ne’ebe mak eziste no públika ona iha “Jornal da republika” Timor-Leste nian 95% Versaun Portuges no 5% versaun Tetun, Ita hotu hatene katak ita nia konstituisaun RDTL artigu 13° hatur ona (Lian ofisial) Timor-Leste nian mak tetun no portuges, tantu lian nasional Timor-Leste nian mak Tetun, Kestaun seluk ida ne’ebe mak ita tenki observa iha realidade sosiál mak kuazu Populasaun iha Timor laran Tomak 20% Mak hatene koalia Portugés no 80% koalia portuges, Husi Persentajen 80 ne’e la’os de’it populasaun babain mak lahatene koalia lingua portuges maibe inklui mos membro do governo no Deputadu ka funsionariu iha makina do estadu.

Hakarak hatete mós katak Lingua sai nu’udar fatór infortante ba sosiedade iha nasaun ida, lingua maka sai mata dalan ba komunikasaun entre sosiedade ida ho sosiedade seluk (husi pesoal ida ba pesoal seluk) iha aspeitu hotu-hotu. Lingua mós representa identidade ema ida-idak no nasaun nia identidade rasik iha mundu globalizasaun.
Fila fali Tematiku iha leten, Tamba sá mak erus barak sei kontinua eziste iha makina estadu nia laran, hodi pratika erus oin-oin hanesan diskrimasaun, Violasaun direitus huamanus servisu ladun efertivu, servisu la tuir uir tempu, Nsst.?

Impaktu ne’e tanba ita nia lei rasik eskrita ho versaun Portuges hodi la halo tradusaun ba versaun tetun ba lei hot-hotu, dala ruma sosiedade barak sempre hatete lei la forte, la’e lei forte, komu iha versaun lei portuges sita oin seluk interpretasaun no aplikasaun oin seluk mak afin rezultadu husi aplikasaun diferente tiha ho lei ida eskrita ho versaun portugés.

Tamba ne’e mak membru governante no deputadu sira, labele loyalidade los de’it ba asesor nasional no internasional, wainhira hakarak produs lei ruma bele ho versaun Portuges maibe tenki halo trandusaun ba Versaun Tetun(dalen franka), ita labele gastu osan bobo’ot ba de’it i asesor juridiku husi nasional internasional ho montante bo’ot hodi pordus lei ne’ebé mak laiha tradusaun ba versaun Tetun mak Impaktu ba Estadu, no impaktus ida ke mais liu ba povu, Kuantu mais Membru governante no Deputadu/a rasik de’it la komprende ona versaun Portuges satan povu ne’ebe mak nia koinesimentu ba edukasaun Formal no informal ne’ebe laiha.

Formasaun no sosializasaun Lei

Kestoens formasaun no sosializaun Lei ida ne’e mos importante tebes, Nu’udar estadu de Direitu Direitu, katak estadu ne’ebé mak ejiste de’it ho lei, los duni katak lei mak sai hanesan baze juridiku ne’ebe mak atu hatur sidadaun hotu nia Direitu no Dever ka hatur mos papel importante estadu nian hodi konkretiza dezemvolvimentu.

Lei ida kuandu atu eziste no aplika fo efikasia no efetivu nia save importante mak tenki fo formasaun, ka tenki halo sosializasaun, nune’e bele satifasaun ba povu hotu nia Direitu ida idak ne’ebe mak hatur ona iha artigu 16° (Universalidade no igualidade) Nu. 1. Hatete katak Sidadaun hotu hotu hanesan iha lei nia oin, no iha direito no obrigasaun ne’ebe hanesan. Oinsa sidadaun ida atu hatene nia Direitu ba le prejente no lei anterior.? Kuantu mais laiha soalizaun.! Nu.2. Labele halo Diskriminasaun Ba ema ida tamba de’it ni kores,rasa, entikus no relijiaun ka seluk ne’ebé mak hatur ona iha Deklasaun Universal Direitu humanus (DUDH).

Diskrimiasaun husi ema ba ema kontinua mosu, ka husi estadu ba povu kontinua mosu, ka Violasaun Direitus humanus husi ema ba kontinua eziste, ou Violasaun Direitus humanus Husi estadu nia povu nia kontinua eziste tamba laiha soalizaun ba lei ne’ebe mak prejente, ka lei anterior, ou lei anterios ne’ebe mak halo ona alterasaun.

Formasaun lei ba ema hotu ne’e importante, la’os de’it Formasaun lei ne’e ba Estudante akademiku ne’ebé mak foti fakuldade Direitu, ka la’os de’it fó formasaun lei ba Kandidatu advogadu/a, defensor/a prokurador/a ka juiz/a sira tantu mós ofisial Justisa, maibé formasaun lei ne’e rasik obrigatoriamente tenke fó formasaun ba Funsionariu estadu nian tuir instituisaun ida-idak.

Formasaun ida ke mais adekuandu liu mak Tenke ba membru Instituisaun PNTL no FDTL hotu-hotu, Tamba instituisaun rua ne’e mak garante defeza no seguransa ba nasaun no ba povu ida ne’e, tamba instituisaun rua ne’e mak besik kiu ba komunidade, presija fó fornasaun ida adekuadu ba sira perante sira nia prejensa iha konunidade nia le’et karik labele hamosu violasaun Direitus hamanus.

Hakerek na’in : José Lino Costantino Pereira
Estudante : Universidade Dili (UNDIL)
Fakuldade : Direito
Deprtamentu : Ciensia de Direito
Semester : V/2021
Nu.Telfone :(+670)77670244/76329220
Email : Joselinopereira71@gmail.com
(Opiniaun ne’e redasaun Naunil Media públika responsabilidade husi hakerek na’in).