Horta Veta Lei Responsabilidade Prezidente Repúblika

Naunil Media (Díli), Prezidente Repúblika (PR) José Manuel Ramos Horta Veta dekretu Parlamentu Nasionál númeru 63/V, 16 Maiu, lei kona-ba responsabilidade xefe estadu tanba Tribunal Rekursu deklara dekretu ne’e inkonstitusional.

“Ha’u foin komunika tiha ona ba Parlamentu Nasionál, iha ha’u-nia kapasidade hanesan Prezidente Repúblika, ha’u-nia veto ba Dekretu Parlamentu Nasionál No 63/V, 16 Maiu 2022, Lei kona-ba Responsabilidade Prezidente Repúblika ho baze katak dekretu ne’e deklaradu tiha ona nu’udar inkonstitusionál hosi Tribunál Rekursu,” dehan liu husi Komunikadu ne’ebé Naunil Média asesu iha palásiu Prezidensiál Nicolau Lobato Bairru Pite, Segunda (27/06).

Dekretu Parlamentu Nasionál ida-ne’e, ho  pedidu Prezidente Repúblika  sujeitu ba revizaun preventiva ba ninia konstitusionalidade hosi Tribunál Rekursu. Tribunál deklara katak proposta lei ne’e inkonstitusionál  iha nia desizaun ne’ebé fó sai iha loron 24 fulan-Juñu tinan 2022 (NUC No. 0061/22.TRDIL).

Ho baze ba ninia inkonstitusionalidade Xefe Estadu veto tiha ona lei ne’e haktuir ba provizaun sira hosi parágrafu  Artigu 85 (1) (c) no (e) no parágrafu 1 hosi Artigu 88 (1), (2) no (3) hosi Artigu 149  Konstituisaun Repúblika nian.

Iha okaziaun ida-ne’e, motivadu hosi knaar konsiénsia Xefe Estadu nian, ne’ebé ezije katak PR partilla ho maneira transparente no públika, hato’o mensajen ba sidadaun sira Timor-Leste nian no Membru Parlamentu sira, hakarak subliña signifikadu hosi desizaun Tribunál nian ne’ebé deklara tiha ona katak proposta lei ne’e inkonstitusionál,  Desizaun no razaun sira Tribunál nian justifika tomak ezersísiu ba veto ba Dekretu Parlamentu Nasionál No 63/V, Lei kona-ba Responsabilidade Prezidente Repúblika.

Hanesan hateten tiha ona katak, estabelesimentu ba estatutu liabilidade kriminál ne’ebé foka de’it ba Prezidente Repúblika, hodi husik hela orgaun soberania sira seluk hotu no titular kargu polítiku no pozisaun públiku aas sira, sei sai nu’udar afronta direta ba Konstituisaun, ne’ebé viola prinsípiu separasaun poder, nu’udar pilár prinsipál ba Estadu Direitu. Esforsu atu limita ezersísiu poder diskrisionáriu sira hosi Prezidente sai nu’udar subversaun ba fundasaun sira sistema semi-prezidensiál nian, no sai nu’udar violasaun momoos ida ba separasaun poder ne’ebé estipula iha artigu 69 KRDTL nian.

Tribunál Rekursu konfirma komprensaun kona-ba Konstituisaun hodi hateten katak iha rejime semi-prezidensialista hanesan Timor-Leste nian, interpretasaun ida kona-ba artigu 95 (2) (k) KRDTL nian, ne’ebé permiti estabelesimentu  lei ida kona-ba liabilidade kriminál ba de’it Prezidente Repúblika, hodi halakon tiha ona buat ne’e ba Parlamentu no Governu, la tuir ona Konstituisaun no prinsípiu sira ne’ebé konsagra iha laran. Dekretu Parlamentu Nasionál  No 63/V, 16 Maiu 2022, ne’ebé refere ba Prezidente Repúblika ba promulgasaun hanesan Lei kona-ba Responsabilidade Prezidente Repúblika, sofre hosi inkonstitusionalidade formál.

Iha andamentu lejislatura ida-idak, knaar Membru Parlamentu sira la’ós de’it atu aprova saída maka lejislatura hanoin karik bele sai lei ida. Liu-liu knaar ne’ebé sira asumi tiha ona iha povu nia oin inklui uluk nana’in responsabilidade ida atu garante katak lei sira ne’ebé sira aprova ne’e konsistente ho Konstituisaun. Sira tenke sempre tau iha neon objetivu fundamentál ida-ne’e, ne’ebé sira eleitu ba.

Lei sira no ninia aprovasaun ne’e, inevitavelmente, vinkuladu hosi orientasaun Artigu 69 KRDTL nian, ne’ebé hatete katak, Orgaun soberania sira, iha ninia relasaun ba malu no wainhira hala’o knaar, tenke tuir prinsípiu separasaun no interdependénsia kbiit  nian ne’ebé iha Lei-Inan nia laran.

Ba razaun sira ne’e Prezidente veto ho baze sira inkonstitusionalidade ba Dekretu Parlamentu Nasionál No 63/V no husu tiha ona reformulasaun ba Dekretu ne’e, haktuir ba Desizaun,  ne’ebé pronunsia inkonstitusionalidade ba provizaun ne’ebé hanesan ne’e, hodi nune’e kumpri ho provizaun sira hosi Artigu 149 (3) Konstituisaun Repúblika nian.

Ikus aman ba nasaun ne’e mós apela ba Membru Parlamentu Nasionál sira, hanesan lejisladór atu respeita parámetru sira konstitusionalmente, ne’ebé estabelese hosi Seksaun 69 KRDTL, bainhira de’it  sira aprova lei sira ne’ebé iha ligasaun ho orgaun soberania sira seluk Estadu nian.*Jos