LEI ORGANIZASAUN INVESTIGASAUN KRIMINAL(LOIK) LEI NÚ.9/2022 LORON 13 FULAN JULLU KRIA HELA KONFLITU BA PNTL NO PSIK IHA FUTURU

Naunil Media (Díli), Tinan 20 estadu ida ne’e restaura independensia, hanoin katak dezemvolvimentu hotu-hotu, atu la’o di’ak presiza mós asaun konkretu husi instituisoens seguransa no defeza tutelada sira atu bele kombate asaun ka omisaun kriminal sira ne’ebé mak sempre ejiste bebeik hodi perturba dezemvolvimentu, asaun ba kombate aktus kriminal ne’e mós presija lezitimidade husi lezislasaun sira atu bele reforsa servisu investigasaun nian, liliu lei ba investigasaun kriminal tenki favorese, no mós lezislasaun sira ba investigasaun tenki  iha medida ida ke kautelar hodi bele fornese servisu ida ke diak asaun invetigasaun nian.

Nune’e hakerek nain liu husi opiniaun pesoal ida ne’e hakarak fó parabéns ba Komisaun A parlamentu nasional no Komisaun B parlamentu nasional no deputadu ka sira tomak ne’ebé mak ho esforsu tomak hodi aprova “lei organizasaun investigasaun kriminal” (LOIK) hodi defini kompetensia entre PNTL no PSIK nia servisu ba atuasaun aktus kriminal liliu ba investigasaun kazu krime sira.

Mezmu ke nune’e “lei organizasaun investigasaun kriminal (LOIK) aprovadu no promulgadu ona, maibé husi hakerek nain nia anotasaun ba lei ida ne’e molok tama ba faze diskusaun politiku sira la uja oklu peskiza, hodi deskuti klean ba lei ne’e rasik nia tarjetu pozitivu no negativu ka indikador pozitivu no negativu iha futuru maí.

Tanba “lei organizasaun investigasaun kriminal(LOIK) ne’e rasik konsidera PNTL ne’ebé hari’i tinan 20 ona hodi kontribui ba estabilidade, paz no seguransa iha komunidade nomos sosiedade mais inferior duke PSIK mais superior liu husi “lei organizasaun investigasaun kriminal(LOIK) nia konsiderasaun, ka “LOIK” ne’e rasik konsidera PNTL hanesan polisia komunitaria.

Kestoen ne’ebé mak hakerek nain sita iha titulu husi artigu ida ne’e tamba ( artigu 9o ) husi “lei organizasaun investigasaun kriminal(LOIK) ne’e rasik define konaba kompetensia PNTL la detallu ba iha atuasaun no investigasaun kazu krime sira, hanesan, Nu.1o hatete katak kompetensia PNTL nian  maka simu delegasaun kompetensia husi Autoridade jurudisiaria “ministeriu Publiku” (MP) no Tibunal atu hala’o investigasaun ba kazu krime sira ne’ebé mak la’os kompetensia PNTL nian, no la’os mos ba kompetensia orgaun Polisia Kriminal espesializada. Nu.2o mós hatete katak iha sirkunstansia judisiais ne’ebé mak seidauk instaladu departamentu PSIK, PNTL só realiza de’it dilijensia ne’ebé mak ordena husi Ministeriu publiku nuda’ar nain ba prosesu penal.

Husi (artigu 9^o nú.1 no 2.) “LOIK” ne’e rasik hakerek nain halo anotasaun juridika, PNTL sei labele halo atuasaun ba kualker kazu krimininal ne’ebé “lei organizasaun investigasaun kriminal ne’e rasik sita iha artigu 10o kona ba kompetensia PSIK nian ba investigasaun aktus kriminal sira, mezmu ke nune’e kodigu prosesu penal artigu 52o sita kona ba “Poder jeral” PNTL nian ba atuasaun no investigasaun kazu krime iha Pontus importante ne’en (6) hanesan tuir mai ne’e 1. Polísia nia ajente sira, maske tuir sira nia inisiativa rasik, 2. iha obrigasaun atu impede ema atu halo krime, 3. hola notísia kona-bá krime, 4. deskobre krime nia ajente no 5. hola medida kautelár nesesária no urjente 6. atu asegura meiu-deprova. Tantu  Polísia iha mós obrigasaun atu, tuir pedidu, ajuda autoridade judisiária sira realiza prosesu nia finalidade, nomeadamente Ministériu Públiku iha inkéritu.

Inklui komptensia PSIK nian ne’ebé mak atribui husi “lei organizasaun investigasaun kriminal iha (artigu 9^o nú.1 no 2.) ne’e rasik mós deskombina ho artigu 211^o  kodigu prosesu penal. konaba “partisipasaun” nu.1o katak Ajente polisiál ne’ebé iha koñesimentu kona-bá krime ruma tenke halo kedas partisipasaun kona-bá krime ne’e. nomos artigu 212^o kona ba “Auto partisipasaun” kodigu prosesu penal.

Tanba sá mak hakerek nain konsidera  katak artigu 9^o nú.1 no 2, deskombina ho artigu sira ne’e mak atribui ba PNTL hanesan artigu 219^o flagrante delito, artigu 22^o for a de flagrante delitu, no artigu 218^o detensaun flagrante delitu konjugadu ba artigu 346^o inklui iartigu sira ne’e mak foin sita liu ba iha kodigu prosesu penal. ?

Tanba 9^o nú.1 no 2 só hatete polisia só bele simu kompetensia husi ministeriu publiku tuir artigu 56^o kodigu prosesu penal  no simu mandadu husi Tribunal bazei ba artigu 57^o kodigu prosesu penal. Portantu lei organizasaun investigasaun kriminal rasik ignora komptensia lubuk ne’ebé mak PNTL tuir lei nú.9/2009 no kodigu prosesu penal, liliu ba atuasaun kazu krime sira.

Bazeia artigu 9^o nú. 2^o lei organizasaun investigasaun kriminal  ne’ebé mak limita masimu PNTL nia komptensia ba atuasaun kazu krime sira.

Perguntas mak ida ne’e.!

1. Serake PSIK nia edisifiu instaladu totalmente ona teitoriu Timor-laran?.

2. Rekursu humanu invetigador husi PSIK adekuadu ona atu bele atua krime kazu krime sira?.

Husi perguntas rua ne’ebé mak koloka iha leten pertenente tebes presija deskuti klean, tamba tuir hakerek nain nia hatene PSIK nia rekursu humanu hamutuk 108 no mesak mane de’it feto laiha, tantu mós PSIK iha nia edifisiu iha de’it nasional munispiu laiha, ho rekursu humanu PSIK nian ne’ebé naton kompara ho PNTL nia rekursu humanu, maibé ita nia Orgaun lezislativu  liu husi komisaun A no B hamosu lei organizasaun investigasaun kriminal la halo estudu ba nia indikador ba futuru mai liliu ba atuasuaun kazu krime sira.

Kestoins seluk ne’ebé mak lei ida ne’e hakerek nain preokupa maka lei organizasaun investigasaun kriminal ne’e bele hamosu “ego instituisaun” “ego pesoal seguransa” wainhira atua kazu krime, ezemplu simples: membru PNTL ruma ne’ebé karik ba oin nia hetan ou simu kazu ruma hanesan abuzu sexual, nia sei labele atua, tamba tuir lei organizasaun investigasaun kriminal iha artigu 9o PNTL hein delegasaun kompensia husi MP.  Sorin seluk maka ajente husi PSIK no PNTL bele konfronta malu kuandu iha atuasuasaun kazu ruma, ezemplu simples: ajente PNTL ne’ebé mak hetan no simu keixa kona ba abuzu sexual, ajentes ne’e halo auto noitisia ba MP tuir artigu 211^o kodigu prosesu penal,  maibe kuandu ajente PNTL ne’e mak la atua no halo prosesu ba ba kazu ne’ebé nia hetan no simu nia rasik sei kontra artigu 211^o kodigu prosesu penal, sorin seluk ajente PSIK bele trava atuasaun ajentes PNTL nian ba kazu krime tuir artigu 9o no 10o husi lei organizasaun investigasaun kriminal.

Lei ida ne’e la’os de’it kria hela konflitu ba instituisaun rua hanesan PNTL no PSIK maibe lei ida ne’e nia indikador negativa seluk mak vitima ba kazu krime bele mós sai vitima tan ba lei organizasaun investigasaun kriminal.

Perante opiniaun normativa sira ne’eb’e mak sita liu ona ba hakerek nain projeta hela rekomendasaun importante bazeia ba lei organizasaun investigasaun kriminal  nian hanesan tuir mai ne’e:

Deputadu no membru governu sira ba oin labele abitua ho prinispiu de “kopy paste” husi nasaun seluk nia lei, Timor-leste durante tinan 20 konkista independensia ita iha rekursu humanu ne’ebé mak adekuadu iha a

área juridika.

Labele mós dependensia bebeik ba asesor internasional nia influensia sira ne’ebé mak sein peskiza ba realidade sosial.

Labele mós hamosu lei ruma hodi hamate fali seluk, presija halo estudu juridiku bazeia ba prinsipiu “lex especialis derogate no lex jeneralis” molok aprova.

No mós tenke halo sosializasaun lei organizasaun investigasaun kriminal ba ajente seguransa hotu, mais prioridade ba sosiedade oinsa atu bele komprende nia prosesu de keixa liu husi lei organizasaun investigasaun kriminal nune’e labele hamosu ego iha instituisaun PNTL no PSIK tantu labele hamosu vitima ba komunidade Timoroan. 

Tenke konsidera PNTL nia servisu durante Tinan 20, no mós tenki konsidera PNSIK no VPU ne’ebé mak hanesan unidade PNTL nian ba atuasaun no Investigasuan kazu krime.

Karik diak liu lei refere altera, liliu artigu 9^o  no tenke define klaru kompetensia PNTL nian ba atuasaun kazu krime sira.

Labele konsidera PNTL hanesan polísia komunitaria ka labele konsidera PNTL mais infererior duke PSIK.

Opiniaun husi: José Lino Costantino Pereira finalista hosi UNDIL.