‘Pissina’ Natureza Iramu’adukal nia Furak

Naunil midia (Iliomar), Pissina natureza Iramuadukal nu’udar fatin furak potensial ida iha Suku Trilolo, Postu Administrativu Iliomar, Munisipiu Lautem, ne’ebe Governu seriu investe maka sei sai fatin destinasaun ba turista lokal, nasional no internasional.

Pissina natureza Iramuadukal kor azul Lalehan, ho nia diametru kabuar, ninia luan metru 5-6, nune’e mos ninia naruk metru 3 iha tempu bailoron naruk, mas udan tun rai ninia naruk bele to’o metru 5, ne’ebe naturalmente kriazaun hosi natureza.

Be tuda tun (iramuadukal) horas ne’e sai fatin turistika maske seidauk fó sai iha publikasaun midia nian, mas makes pissina naureza Iramuadukal sai ona fatin destinasaun turista sira, tantu estranjeiru nomos Timor-oan sira.

Kuaze tinan 20 ona nasaun Timor-Leste hetan nia indepedensia, maibe parte governu, liu-liu Ministeriu Turizmu no Kultura ate agora seidauk iha hanoin ba fatin sira ne’e hodi identifka fatin sira ne’ebe potensial ba turismu Timor-Leste nian.

Tuir planu integradu suku nian, iha duni programa kona-ba dezenvolvimentu area turismu nia, maibe hanesan autoridade loka ne’ebe iha liu kraik, la bele halo buat ida bainhira la iha apoiu hosi parseiru no governu ba fatin ne’eba hodi fo motivasaun mekanizmu dezenvolvimentu setor potensial sira ne’e.

Husi sede Suku Tirilolo ba fatin destinasaun be pissina Iramuadukal kuaze kilometru ida, persiza la’o ho ain de’it, distansia besik hosi komunidade, inklui besik eskritorio eskola baziku Tirilolo nian.

Kada loron ema sempre ba vizita hari’is nani be pissina narureza iramuadukal, i fatin ida ne’e sei natural tanba pissina natureza nia ninin hadulas ho fatuk, iha leten molok tun ba be mota pissina iramuadukal, iha rai laletek o’an foti matan hateke tun, be iramuadukal, sente hodi hateke be posu kabuar.

Molok ita tun, tun la’o nene’ik, hakat neneik tanba hosi sorin klean naruk, tanba hadular ho foho rua, foho Laleia ho foho Luama, vizitante nia la’o fatin ba pissina natureza tun foho lolon de’it, antes to’o fatin karaik sei hamaluk ho du’ut, ai-abut no fatuk maka sai fatin kaer liman, hakat ain ida ba ida molok to’o kraik, hafoin to’o iha kraik hodi hateke be nia kor azul hanesan lalehan nia kor azul.

“Fatin ne’e sai ona hanesan fatin turistiku ba ema estrangeiru (malae) sira maske fatin ne’e nia kondisaun sei natural original no kultural hela, to’o agora komunidade hosi sukú ne’e rasik, no hosi suku seluk, mai nafatin halimar no hari’is iha be’e tuda tun (Iramu’adukal) liu liu joven feto no mane sira,”Xefé sukú Adão Teles hato’o lia hirak ne’e ba jornalista naunil midia,iha kna’ar fatin, sede suku Trilolo, Postu Administrativu Iliomar, municipiu Lauten, iha loron domingo, (09/02/20).

Komunidade sira ne’ebé hela besik ba fatin potensial turismu be pissina iramuadukal, kompostu hosi aldeia tolu, Aldeia Trilolo, Tatalari-larin no Aldeia Etevata.

Entertantu xefé sukú Trilolo orgullú tebes bainhira jornalista sira bele mai foti informasaun no dadus atu publika iha midia kona-ba fatin turismú sira iha Suku Tirilolo.

“area suku Trilolomós iha potensialidade ba turismú, kuase fatin 4 (haat) maka persiza fo sai públika no promove hanesan area turismú iramu’adukal, henliu-liu, darun liu-liu, iratulu-tulu, fatin hirak ne’e presija kria kondisões ba vizitantes sira,”Adao hatete.

Potensial hirak kuandu atu diversifika maka sei hasa’e ekonomia povu ki’ik sira, liu-liu komunidade suku Tirilolo, nune’e mos sei kobre reseitas ba estadu husi fatin turizmu hirak ne’e, nune’e iha futuru labele dependeti liu ba fundu petroliferu ka mina rai nian.

Kuandu governu kontinua lafo prioridade atu investe potensial sira iha rai laran, liu-liu fatin turistiku sira iha teritoriu Timor-Leste maka sei fo impaktu ba dezenvolvimetu ekonomia iha nasaun ida ne’e.

“governu agora dadauk la iha planu no politika diak ba investimentu area turismú nian iha futuru maka fo implika ba desenvomentu ekonomia povu nasaun ida ne’e,”nia dehan.

Nía haktúir sukú Trilolo ne’ebe ho nia total populasaun hamutuk 2.150 (rihun rua atus ida lima nulu resin) bainhira fatin turismú sira ne’e maka governu mai halo ona diversifika no investe ba fatin turistiku sira ne’e maka tuir xefe suku ne’e katak komunidade ne’eba sei bele hetan ona rendementu no povu sei hetan benefisiu direta.

Adão, esplika, iramuadukal sai hanesan destinasaun fatin turista sira maske fatin ne’e seida’uk kunesidu hanesan fatin turismú sira seluk ne’ebe governu dezenvolve ona iha sidade Dili.

Pissina naureza Iramuadukal durante ne’e hetan ona vizita hosi ema estrangeiru sira balu ba hari’is iha ne’eba, vizitante sira ne’e ba ho kareta parazen iha sede sukú, depois maka sira la’o ain deit hosi suku ba fatin destinasaun pissina natureza Iramuadukal.

Nia mos informa tinan haat ba kotuk iha 2016 to’o ma 2017, onganizasaun international Australia nian, mai hela temporaria iha ne’e, kuaze fulan tolu halo konstrusaun uma ba komunidade balu ne’ebe difisiensia, ema estranjeiru sira sempre ba pissina natureza Iramuadukal ho komunidade sira iha fatin ne’eba.

“Iha ne’e malae hirak kada loron sempre ba hamutuk ho komunidade sira iha ne’e ba hari’is iha mota iramuadukal neba bainhira hari’is fila ona hosi neba foin maka sira mai hatete dehan ohin ami ba iha neba,”Adão haktuir.

Iha loron sabadu no domingu, komunidade nia o’an sira sempre ba hari’is iha neba, be iha mota ne’e iha tempu bain loron mos nunka maran, be’e mota ne’e nakonu hela deit, vizita tante komunidade ba Pissina Iramuadukal la’os joven sira husi Suku Tirilolo deit, maibe hosi suku seluk hanesan Suku Kaenliu, Ailebere, Fuat nia joven sira mos ba hari’is iha neba.

“Se fatin ne’e aban-bain rua komesa ema mai vizita barak ona ha’u hanoin ninia benefisiu ne’e ba povu ki’ik, tanba bain hira ema mai vizita ema hola sasan iha ne’e, hahan ne’ebe sei fa’an iha ne’e maka produtu local timor nian rasik”tenik Xefe Suku Tirilolo.

Kondisaun ne’ebe xefe suku suzere maka la’os atu halo uma apartementu (penginapan), mas pelemenus bele kria baraka o’an hela besik fatin turismú ne’e para vizitante sira uza hodi troka.

Situs Turismú sira ne’e kuandu ita tau prioridade hodi investe maka sei kontibui resetas ba estadus ka governu, duke buat hotu depedente liu maka mina rais.

Nia salienta se aban bain rua mina rai maran, atu deversifika ekonomi ne’e mai hosi ne’ebe?, la’os mai hosi turismú, iha rai bo’ot nasaun avansadu sira ne’ebe ukun a’an kleur, turismu maka sai reseitas makas.

Autoridade Suku Tirilolo akresenta, iha nia mandatu kuaze tinan sanulu ona maibe nia seidauk haree membru governu ruma ba suku ne’eba hodi hodi atu koalia kona-ba investimentu ba situs turistiku sira ne’e ho autoriade sira.

“besik tinan sanulu resin ona ha’u hamutuk ho povu maibe laiha membru governu ruma, liu-liu ministeiru turismu rasik seida’uk mai hasoru ami autoridade local kona-ba investimentu fatin tristiku sira ne’e,”Xefe Suku Tirilolo, Adão hakotu. Fakae