Husi Fa’an Sigaru, Lori Carolino Sai Emprezáriu

Naunil Media (Dílli), Sai susesu la fasil ba ema atu atinji se bainhira nia rasik la prontu atu hasoru dezafius no pasensia.

Susesu  la mai mesak bainhira ita rasik la buka hodi aprende no hasoru dezafius, husi dezafius maka lori ita ba dalan susesu no dezafius maka sai barometru mós ba ema nia susesu.

Ida ne’e mak relaidade  moris ne’ebé Carolino da Costa  Moris iha Suku Ai-Lebere Postu Administrativu Iliomar Munisípiu Lautem, 15 Dezenbru 1975, nu’udar ai fuan domin husi Alfredo da Costa no inan Isalai nudar oan mane datoluk husi maun alin nain sanulu resin tolu (13). Hasoru iha tempu pasadu hahú husi nia eskola ne’ebé nakonu ho tristeza  to’o halo negosiu husi faan sigaru lolon no ohin loron lori nian bele sususe sai emprezariu.

Mane kaben na’in  ne’ebé agora dadaun forma ona família ho Pascoela M. Everisto, nai Maromak haraik ai fuan domin oan hamutuk nain neen (6)  feto lima no mane ida. Konta nian esperenai moruk iha tempu ne’ebé sai ezemplu ba ema moris hotu-hotu katak atu sai susesu  la fasil no atu sai susesu nia xave mak tenke badinas, pasiensia no iha komitmentu  ne’ebé  mak bo’ot nune’e tenke brani hasoru dezafius saída de’it.

Agora dadaun bele dehan Carolino da Costa sai ona emprezáriu susesu tanba nu’udar nain ba empreza ALFAMOR.

Husi pasadu, nain ba emspreza ALFAMOR ne’e bele dehan nakonu ho sofrementu oin-oin, hahú husi nian eskola ho kondisaun família ne’ebé vuneravel tebes no to’o halo negósiu ki’ik hanesan fa’an sigaru lolon ida ne’ebé maka ohin loron lori nia to’o  sai emprezáriu.

Tuir Carolino konta dezafius ne’ebé nia hetan hahú husi nia eskola, katak momentu ne’ebá ho situasaun bele dehan infrenta problema oin-oin tanba haree kondisaun ekonómia ne’ebé susar ba buat hotu.

“Ha’u hahú tama eskola primária ho idade sanulu resin lima (15) iha postu administrative Iliomar iha tinan1985, maibé ha’u  lakonsege eskola iha momentu ne’eba, tenke para hodi halai ba Lospalos Vila, hodi kontinua eskola primaria iha ne’ebá iha tinan 1986”, dehan nia Jornalista Naunil Media iha kna’ar fatin, Bebonuk foin lalais ne’e.

Nia haktuir, iha eskola primária iha  primeira klasse atu ba iha segunda klase, haree ba situasaun ekonómia família ne’ebé la bele halo buat barak obriga nia tenke para nia eskola maibé ida ne’e la sai osbtaklu bo’ot ba nia, ho pasiesia no esperítu vontade ne’ebé iha, enkoraza nafatin Carolino remata nia eskola primária iha tinan 1990.

Carolino konta liu tan, ho situasaun ekonómia família nian iha momentu ne’ebá, maske nia sei tur iha banku eskola primária, maibe obriga nia tenke ba halo eh ka’er servisu todan hodi sustenta nia moris no nia eskola.

“Ami sevisu iha PT loro-loron ema haruka ami, depois ba suru rai mutin  hasa’e ba kareta, kareta isin ida ema fó ami osan tiga tibu rupiah ka sentavus tolu nulu (U$0.30) iha tinan 1986-1987 ami servisu hamutuk nain 6 tempu  fahe osan ba malu”, nia haktuir nia istótia.

Hafoin Carolino ramata nia eskola primária, kontinua tama ba Pre-Sekundária SMP 1 Lospalos, maske hasoru difikuldade iha moris hanesan ho limitasaun ekonómia (keterbatasan ekonomi) família nian, maibé  nia iha esperansa bo’ot nafatin tenke halo remata nian eskola.

Nia mós la haluha iha nian viajem estudu iha pasadu, liu‑liu  bainhira nia atu kontinua ba iha eskola sekundária Paulo VI Díli, nia hetan apoiu hosi ema seluk hodi ajuda selu nia  eskola to’o remata 1993.

“Ha’u hahú fali eskola sekundáriu iha Díli, eskola sekundáriu Paulo VI, ha’u ramata eskola sekundáriu ne’e mós ema mak fó ajuda hodi selu ha’u nian eskola”, dehan Carolino ho oin hamnasa.

Maske ho kondisaun ekonómia família  ne’ebé iha limitasaun no lasufusiente atu sustenta Carolino nia eskola, maibé nia iha  firmeza nafatin atu halo remata nia estudu, no iha 1997 nia remataduni ninia estudu iha ensinu sekundáriu.

Depois Carolino remata tiha ninia estudu iha sekundáriu, iha tinan hanesan nia parte foti inisiativa hodi envolve-an iha organizasaun rejistensia Haburas Klandestina (HK) hodi reziste kotra rejimi Soeharto nian ukun.

Ho ida ne’e situsaun iha Díli laran mós ladun di’ak, tanba komesa mosu joven sira baku malu no tuda malu iha fatin-fatin tanba hakarak Timor-Leste Independente soberanu no  lakohi tan invazaun.

Ho situsaun ida ne’e organizasaun rejistensia Haburas Kladestina hakerek karta ida husi Díli hodi fó rekomendasaun ba aktual Xefe Estadu Maiór Jenerál Falintil Forsa Defeza Timor-Leste  (F-FDTL), Maijór Jenerál  Lere  Anan  Timur  hodi sai ba rai liur hodi halo auxilio polítiku iha nasaun liur.

“Iha tinan 1997 organizasaun rejistensia Haburas Kladestina hakerek karta ba aktual  Xefe Estadu Maiór Jenerál Falintil Forsa Defeza Timor-Leste  (F-FDTL), Maijór Jenerál  Lere  Anan  Timur no nia hatan karta ne’e hodi haruka ha’u ho kolega sira nain sanulu resin rua  (12) ba tiha Jakarta Indonézia”, Nia haktuir.

Emprezáriu ne’e dehan, sira nain sanulu resin rua to’o iha Jakarta hakarak ba liu tan nasaun Nova Zelandia no Australia, maibé iha ne’ebá mós  situasaun ladi’ak nafatin entaun mai fali Timór iha tinan 1999 ho aviun UN tun iha aero portu Baucau.

Mane husi suku Ailebere ne’e hateten, iha tinan 1999 bainhira Timor-Leste atu besik ukun aan, ne’ebé kauza krise bo’ot entre pro-independensia no pro‑integrasaun ho situasaun ne’e kuazeke afeta ba buat hotu, Carolino hahú hanoin halo negosiu ki’ik liu fa’an sigaru uza osan tuir nia kapasidade finanseiru iha momentu  ne’ebá  nia inpresta osan husi rian rasik nian.

“Ha’u  mai iha tinan 1999, momentu ne’e  Timor-Leste tama ukun an, ha’u desde hahú avansa husi 1999 fa’an sigaru, maibé iha momentu ne’ebá osan atu sosa sirgaru mós laiha, ha’u  deve rian nia osan, tanba rian ne’e lori taxi, no osan setor taxi fulan nian ne’e nia rai iha uma”, dehan Carolino.

Nune’e Carolino dehan ba nia alin feto hodi impresta osan hodi halo nian negósiu ki’ik ida fa’an sigaru ne’e ho 50 rupiah (Rp).

“Ha’u dehan ba alin feto katak, ha’u foti imi nian osan. Momentu ne’e ha’u deve osan hamutuk 2,500,000 rupiah (Rp)   no ha’u hateten ba ha’u nia rian ho nia feen, semana rua mak ha’u selu. Nune’e ha’u komesa sosa ona sigaru hodi fa’an kuaze besik semana rua, ha’u sente osan nian lukru iha ona oituan ha’u fó fila sira nian osan ne’ebé empresta”, Carolino konta tuir.

“Ha’u kuaze tinan rua hanesan ne’e ha’u fa’an mak sigaru, hau moris tuir situasaun  Timór nian tanba hau nu’udar ema Timór oan, hau hatene situasaun timór oan nian hakarak. Entaun  ha’u iha momentu ne’ebá sigaru mós sei ilegal,” nia hatutan.

Iha 2002, Carolino komesa negósiu fila fali kasete. Hahú husi   ne’ebá kedan Carolino komesa estuda fali merkadu nian hakarak, tanba nu’udar timor oan tenke hatene saida maka timor oan sira persija.

“Ha’u tama fila fali iha prodús kasete, ha’u ba to’o Jakarta Indonézia  ne’ebá ami prodús  kasete no sosa tan fila fali  sasan  lori mai Timór-Leste hodi kontinua fa’an,” Carolino dehan

Espíritu mane ho idade 45 iha area negósiu nian kontinua la’o ho nian komitementu no pasiensia tomak, katak liuhosi esforsu mak bele lori susesu, signifika atu sai susesu la fasil  bainhira ita la ho meus oinoin.

Tanba ne’e 2004 to’o 2006 Carolino muda negósiu fa’an kareta tanba tuir ejijensia  no de manda merkadu iha Timor-Leste ema sei presija mak kareta.

“Iha 2004 hau sente Timór sei persija kareta, ha’u mós hahú halo negósiu fa’an kareta ida ka  rua, to’o iha krize 2006 ha’u tenke  hapara tiha fa’an kareta. Maibé,  depois krize hotu ha’u kontinua fa’an fila fali kareta to’o ohin  loron,” tenik Carolino.

Tuir Carolino katak iha nian vida negosiu hasoru dezafiu ne’ebé oi-oin de’it, liu-liu ba kapital ka (modal) halo negosiu nian, maibé  buat sira ne’e atu susesu tenke presiza komitmentu  no onestidade labele bosok ema seluk.

“Dala ruma ema amiasa ha’u no kualia aat ha’u, maibé  ita tenke simu ho laran luhak hasoru ema ne’ebé maka hakarak mai sosa ita nian sasan hodi ema nafatin mai sosa ita nian sasa hela de’it”, dehan nia.

Tuir Carolino katak, se ita lori nérvoz mak halo negósiu (bisnis) no lori ita nia ego mak halo bisnis to’o iha ne’ebé de’it sei la susesu.

“Kuandu ita lori ita nia ego mak ba bisnis entaun ita servisu ne’e hotu-hotu la la’o, ema hotu la gosta no ema bele ódi fila fali ita. Entaun ema atu mai sosa ita nia sasan  ruma, ema sei haree de’it mós, ema dehan buatamak ne’e ladi’ak ita atu sosa nia sasan mós hirus fali ita. Entaun  ida ne’e sai hanesan  problema bo’ot mai ita ne’ebé hanesan ema bisnis, bele fó impaktu ba ita ninia atividade negósiu nian”, nia afirma.

Iliomar oan husi Knu’ak Mumun ne’e hatete, kuandu halo negósiu tenke iha espíritu  badinas, kuandu laiha espíritu badinas mak difisil atu dezolve ita nian negósiu rasik.

“Bisnes ne’e ita presiza modal no  atu hetan fali modal sira ne’e husi ita nia kreativu, dala ruma ita badinas entaun osan ne’e mosu husi ne’e, ne’ebé ita lalika tauk kona ba modal, bele mos ema fiar ita fo de’it sasan mai ita bele fa’an, depois ita bele hetan lukro fali husi ne’e”, dehan nia.

Nia dehan, iha mundu negósiu atu hetan osan ne’e iha dalan barak la’ós liu husi dalan ida ka rua de’it, maibé konforme ita nu’udar ema kreativu no hatene situasaun oinsa mak ita bele hetan osan liu husi buat oi-oin.

“Motivasaun ida ne’e hau nia esperensia liu-liu ha’u ba rai liur tenke estuda barak iha ne’ebá, haree ema nia sasan sira iha ne’ebé mak ema halo bisnis no ha’u tenke liga malu ho ema bisnis sira ne’e esplika mai ha’u”, dehan Iliomar oan husi Knu’ak Mumun ne’e.

Nia dehan quando halo negósiu labele (menyerah), “Maibé ita tenke tama to’o hatene, hanesan ita hetan tiha nia dezafiu balun ita para ona, entaun automatikamente buat ne’ebé mak ita hakarak ne’e ita la hetan ona”, dehan Carolino.

Tanba ne’e nia enkoraza joven sira labele haree ba buat ne’ebé  hetan, signifika puas ba buat ne’ebé hetan ona.

“Tanba hau haree joven barak, tenke halo buat ruma, ita nu’udar joven ida foin atu aranka ba oin ne’e tenke halo buat ruma iha ita nia rai”. Nia enkoraza. Vit