Kios Matenek, Ho Ideia Inovativu Negosiu Hosi Ross ho Nia Kolega Sira

Hakerek Nain 
Santina Lucia da Costa
David Da Costa Gusmao

Copyright :

Naunil Media (Dili), Kios Matenek lidera hosi joven sira no joven feto ida, Ross Merry da Gloria Moniz Borges Maia, ho naran bolu Ross, nu’udar Koordenadóra Impaktu Sosiál Kios Matenek nian, mak joven ida kriativu no inovativu iha Kios Matenek. Ross moris iha Dili, 7 Janeiru 1995, dadaun halo tinan 27 no halo estudu Relasaun Internasional iha UNTL. Ross nia aman naran naran Vicente Borges Maia no inan Naran Maria Lucia Da Fontes Moniz hosi Munisipiu Bobonaro. Bainhira liga nia estudu ho Kios Matenek, bainhira la haree ho klean, ema sei la haree hetan nia ligasaun, ema sei hanoin de’it katak estudu ida ne’e atu lori ema ba sai diplomata maibe ba Ross ida ne’e la’os dalan uniku. Iha Relasaun Internasional nia estuda mós kona-ba siensia sosiál no politika. Iha siénsia sosiál mak nia aprende kona-ba problema sosiál oioin mak akontese no oinsa buka solusaun.

Ross  gosta mak sosiáliza ho ema seluk no gosta kuda ai-funan no kuda modo no nia iha hanoin kona-ba oinsa buka solusaun ba problema sosiál sira mak nia observa. Ross hatene katak buat hotu-hotu sempre hahú ho ideia ida. Bainhira iha ideia no kontinua hanoin oinsa konkretiza ideia ne’e, entaun nia bele sai realidade. Kios Matenek, hahú ho ideia, no ideia ne’ebé mak dezenvolve liu hosi observasaun ba realidade moris lor-loron nian. Membru sira iha kios matenek observa problema sosiál sira mak akontese, ida mak sira nia preokupasaun kona-ba joven, ba joven barak ladun iha interese ho atividade agrikultura, konsiensia kona-ba meio ambiente menus, edifisiu barak la amigavel ho meio ambiente, mudansa klimatika, dezastre naturais, dezempregu, no ema soe lixu arbiru. Observasaun hirak ne’e mai hosi sira na’in hirak iha Kios Matenek mak iha background estudu diferente. 

Hosi observasaun hirak ne’e hotu mak sira harii Kios Matenek no sira hakarak Kios ne’e sai inklusivu no sai fatin aprende no pratika. Sira hahú ho atividade agrikultura hidroponik ka  metodu ida kona ba kuda modo liu hosi uza be’e deit, la uza rai. Sira la hatene oinsa halo ida ne’e, maibé sira hahú aprende mesak no pratika. Sira harii fatin ba atividade ida ne’e, no fatin ne’e dezenha hosi membru no pratika rasik hodi harii. Buat hotu Ross ho nia kolega sira aprende no pratika kedas. 

Ideia kona-ba kontribui ba solusiona problema sosiál oioin mak akontese iha joven sira nia leet moris iha Ross ho nia kolega sira kakutak no sira hanoin bebeik oinsa mak konkretiza ideia ne’e. Bainhira sira rona UNDP loke kompetisaun  Dezeñu ba Uma Matak ka Greenhouse, sira haree hetan iha oportunidade atu konkretiza ideia sira mak iha ona. Greenhouse ka Uma Matak ne’e konstrusaun uma ho  nia estrutura diding no kakuluk transparenti, inklui uza vidru hodi regula kondisaun klima. Sira hatene ona opurtunidade ne’e maibé sente todan tanba atu konkretiza sira nia ideia presija tama iha kompetisaun ho ideia ema seluk nian. Maibé Ross ho nia kolega sira lakoi lakon opurtunidade no fiar ba sira nia ideia mak iha ona. Nune’e sira hahú dezeñu programa, hodi hatan ba problema sosiál sira. Sira hahú dezenha buat ida de’it, maibé nia bele responde ba problema sira mak identifika ona.

Ross ho nia kolega Fernando Cardoso Gomes, Abél Fernandes, Joana Isabel Cárceres,  no Jaime Castelho Branco harii Kios Matenek iha fulan Dezembru tinan 2020. Maske nune’e, sira inisia tiha ona ideia ne’e inisiu fulan Outubru tinan 2021, ofisialmente lansa ona no nakloke ba ema hotu-hotu no ativu ona programa sira hotu.Seksaun iha Kios Matenek iha 5 mak hanesan:, Seksaun Impaktu Sosiál, Seksaun Asaun ba Meiu Ambiente, Seksaun ba Dezeñu Sustentavel, Seksaun Esperimentasaun, no Seksaun Asaun Inovativa. Sira nia dezeñu tama iha melhor klasifikasaun, entaun sira kontinua partisipa iha Bootcamp durante loron tolu hamutuk ho grupu 9 seluk. Iha Bootcamp Ross ho nia kolega sira halo di’ak liu tan sira nia dezeñu. Ho tulun mentór UNDP nian sira halo revizaun ba sira nia ideia, depois halo aprezentasaun no ikus mai halo aprezentasaun final no sai duni vensedór melhor ba kompetisaun UNDP nian.

Hosi kompetisaun ne’e sira hetan osan nu’udar kapital dahuluk hosi valor $6,000 maibé ida ne’e la inklui konstrusaun ba uma. Entaun sira hasoru dezafiu ida tan, kapital iha ona maibé fatin la iha. Hanesan joven sira seluk, mak foin tama iha mundo bisnis nian, sira presija apoio familia nian. Kios Matenek nia membru ida oferese apoiu hodi fó fatin maibé ne’e mós tan familia ne’e haree katak, bisnis ida ne’e iha potensia no bele sustentavel. Nune’e Ross ho nia kolega sira hahú konstrusaun uma ba Kios Matenek. Maibé depois sira haree katak, dezafiu kontinua mós, uma ne’ebé sira halo ho kapital $6,000 ne’e la to’o. UNDP rekoinese Ross ho nia kolega sira nia esforsu no fiar ba sira ho nune’e UNDP fó tan $4,000. Ne’e mós la to’o nafatin hodi finaliza, entaun membru Kios Matenek nian tenke aumenta sira nia osan $3,000 hodi kompleta uma mak sira harii dadaun.

Agora dadaun uma ne’ebé harii ona uza ba diskusaun ba asuntu sosiál sira no hahú kuda modo iha sistema hidroponik. Kios Matenek mós halo atividade sosializasaun ba komunidade koba ba riskus dezastre nian no halo atividade limpeza hamutuk ho komunidade.  Ross ho nia kolega sira kontente tan sosiálizasaun ida ne’e ho di’ak tanba komunidade sira hamoos duni fo’er sira iha mota ninin no valeta sira ne’e bainhira udan tun mai laiha ona banjir.

Kios Matenek nia atividade seluk tan mak modo no mos  fa’an no sosa.  Sira fornese modo fresku sira ne’ebé kuda husi sistema  hidroponiku. Iha konseitu ida ne’e sosa na’in sira mai direitamente Kios Matenek nia fatin  hodi hili modo sira ne’ebé mak sira hakarak. 

Ross esplika katak, ida ne’e hanesan sira nia misaun atu harii fiar entre sosa na’in no fa’an na’in, tanba bainhira sosa modo iha merkadu ka iha fatin sira seluk ema la hatene modo ne’e mai husi ne’ebé, ninia prosesu oinsa mak ba to’o iha merkadu. Iha Kios Matenek sira hatudu kedas nia prosesu kuda ne’e halo nusa, no ema ne’ebé atu sosa ne’e nia diretamente mai iha fatin ne’e hodi hili atu sosa. Modo sira mak faan ho folin $0,25 centavos kada pot. Agora dadaun Kios Matenek iha pot hidroponik 900 no hosi pot sira ne’e sira bele  hetan $300 – $400 katak fulan ida ho balun.

Kios Matenek mós oferese fatin aluga ba halo formasaun nian. Fatin ne’e ho aproximasaun nu’udar sentru juventude nian hodi oferese opurtunidade ba joven voluntariu sira atu mai  aprende. Sira mos fo sira nia fatin ba ema aluga no osan hosi aluga ne’e hodi sustenta atividade sira seluk mak Kios Matenek halao.

Fatin ne’e bolu Kios Matenek tanba iha nia planu husi uluk kedas, sentru foinsa’e ne’e sei iha mós aktividade sosa no fa’an. Hanesan sira nia produtu modo husi hidroponik, material hidroponik nian no seluk tan. Naran Kios ne’e sira hili tanba, Kios ne’e idéntiku liu ho komunidade. Nia ki’ik no ema hotu bele halo Kios wainhira nia iha osan natoon. Enkuantu lia fuan Matenek, tanba fatin ne mós sei sai hanesan espasu ba foinsa’e komunidade sira atu fahe esperensia ba malu kona-ba tópiku saida de’it, esperimenta ideia inovativu ruma no aprende husi ema seluk ka sai espasu ne’ebé inkluzivu.

Ross ho nia kolega sira nia esforsu halo nia aman haksolok. Vicente Borges Maia nu’udar Aman ba Ross sente orgulho ho kreatividades fantastiku ne’ebé mak Ross iha, “moralmente hau ho hau nia kaben sempre apoiu.”

Ross nia aman hatutan, Kios Matenek, ne’e nu’udar Premiu husi Kooperasaun, kolaborasaun Ross ho ninia kolega ne’ebé tau hamutuk sira nia matenek, ideias no kreatividade hodi kompete no ikus mai sira sai vensedór iha kompetisaun hodi hetan premiu ba atividade refere. 

“Nu’udar Aman  hau orgulho tamba nia ho nia kolega sira bele konkretiza sira nia hanoin no matenek liuhusi asaun ida ne’e, la’os tamba sira matenek de’it maibé oinsa inisiativa ne’ebé bele atrai no motiva foin-sa’e sira seluk hodi banati tuir.”

Ross nia kolega ida, sira hamutuk harii Kios Metenek, Fernando Cardoso Gomes, expresa nia hanoin kona-ba lideransa Ross nian. Fernando hatete katak, nia iha komitmemtu maka’as no iha kriatividade barak. Maibé iha Kios Matenek, Ross mós iha ekipa forte no sempre iha hanoin oinsa ita nia joven Timoroan sira bele kriativu, no ita nia komunidade sira bele hetan esperiensia no inspirasaun.

Kios Matenek mós hetan apoio hosi Lakumean nu’udar family business ka bisnis familia nian iha área urbana. Lakumean nia suporta ba Kios Matenek mak suporta hodi hasa’e kualidade produtu, ho sistema inovativu no eco-friendly ka habelun ho ambiente. 

Lakumean orgullu tebes ba servisu Kios Matenek nian no sira hakarak husu ba joven sira hotu keta baruk hodi aprende buat foun no iha komitmentu no responsabilidade ba sira-nia servisu. Sira hili hodi fo apoiu ba joven sira tamba sira hatene katak joven sira iha hanoin ne’ebé krítiku no inovativu, hatene utiliza teknolojia sira no asesu ba informasaun oioin ne’ebé bele hamósu ideia brillante ba sira-nia projetu no kontribui ba hamenus dezempregu. 

Ross ho nia kolega sira husu joven labele hein de’it, tenke kreativu no inovativu. Iha ideia ita tenke koko, no presija iha hanoin kritiku ba situasaun saida de’it. Buka fó solusaun ba problema no tenta halo esforsu hamutuk tanba hamutuk sei forte liu hodi kria solusaun  ruma, no mós importante tebes atu iha komitmentu no kreatividade.