IMPAKTU ATIVIDADE UMANA BA MEIU AMBIENTE

Nasaun hotu-hotu iha mundu, ohin loron hakilar makaas hodi luta kontra mudansa klimatika tanba mundu hahu enfrenta problema ambientál oioin hanesan, udan mai la tuir nia tempu, rai maran, bee menus, tasi fo’er, poluisaun, rai halai, anin boot, rai maran, animál sira lakon. Kauza oioin mak akontese husi ema nia hahalok hodi estraga natureza mundu nian, tanba ema domina buat hotu. Ema hahu sunu rai/ai laran, sunu lixu, tesi ai, suru rai, soe fo’er arbiru iha fatin-fatin. Kauza boot liu hodi implika ba mudansa klimatika mak estraga aihoris ka deflorestasaun ne’ebé makaas tebes iha dekada ikus ne’e. Aat tebes, tanba ema barak ladun preokupa kona-ba problema deflorestasaun. Infelizmente, ema tau importansia barak liu ba modelu moris ida idak nian.

Deflorestasaun sai hanesan problema ambientál ne’ebé perigu tebes ba mundu tanba ai-horis barak ona mak estraga, liu-liu nasaun sira ne’ebé sai risku ba insendiu iha dekada sira ikus ne’e. Sira mak Wales, Australia, Siberia Amerika Norte, Brasil inklui Indonesia. Iha Wales ai-laran besik hektar millaun 6,5 mak ahi han, Australia ai-laran liu hektar  millaun 11, Siberia Rusia besik  hektar millaun 3, Amerika Norte 161,000 hektar, Brasil hektar 900.000, Indonesia rasik ai-laran ho hektar millaun 1, 52. Iha Timor-Leste kazu ba insendiu boot seidauk iha, maibe kazu ba tesi ai, sunu rai ho eskala ki’ik sei akontese iha fatin-fatin. Eksplorasaun ai-horis akontese ona iha era kolonializasaun, iha ne’ebé Timor-Leste lakon ona ai-laran ho hektar 192,000. Ida ne’e de’it, ita seidauk sura ho hahalok seluk hanesan sunu no tesi iha tinan sanulu rein-ualu (18), ita restaura independensia.

Problema deflorestasaun ne’e akontese tanba fatór sira mak hanesan fatór natureza no atividade umana ne’ebé la kontroladu, hanesan sunu rai hodi halo to’os, halo natar, halo uma, no iha intensaun balun mós husi ema ne’ebé hakarak destroi duni ai-horis hanesan sunu ai laran, tesi ai-laran sira ba produsaun buat seluk iha fabrika, tesi ai hodi halo ai sunu. Menus ba kontrolu sira ne’e mak mosu hahalok destroisaun ai-laran tuan ne’ebé nakonu ho ai-horis sira ne’ebé lolos bele fó nia benefisiu ba  ekonomia ema nian hanesan aihan ba konsumu iha moris lorloron nian, uza hodi halo uma, bele haki’ak bee no ár, ai-horis sira bele produs ba aimoruk hodi kura ema nia moras. Tuir sientista sira katak, ohin loron aimoruk ho pursentu 25 mak fa’an iha Amerika ho nia materia prima mai husi kintál 40 ai laran tuan iha Amazon, Brasil. Enkuantu pursentu 40 husi ai moruk sira ne’ebé fa’an mai husi flora iha ai-laran refere hanesan ai \moruk aspirin, moras fuan, taksol ba kura moras kanker (Pujayanti 2019).

Tuir Soeriaatmadja (1997), fatór ne’ebé implika akontesimentu defloretasaun hahu ona husi tinan 1.400.000-700.00 liu ba. Desde ema koñese no domina teknolojia ahi, maka ema uza ahi nu’udar instrumentu bázika ba dezenvolvimentu ema nian, tanba uza hodi loke ai laran, mellora kualidade rai ba kultivasaun, kasa animál selvajen sira, duni lakon animál selvajen sira no halo komunikasaun sosiál ho ahi no seluk tan.  

Ai-horis barak mak estraga iha nasaun barak liu-liu nasaun avansadu sira, tanba ema hakarak atu harii sistema agrikultura ne’ebé bele halo produsaun ba produtu ne’ebé iha nia kuantidade ka eskalaun boot. Ai-laran sira ne’ebé ai horis barak hetan tesi hodi hodi uza ba produsaun sira seluk iha fábrika, maibe menus liu atu kuda fila fali. Buat hirak ne’e akontese liu ba ema ne’ebé hanoin  atu eksplora de’it natureza nia ezistensia no sira la hatene katak, ida ne’e nia impaktu la di’ak sira bele fila fali ba ita ema.

Fatór sira ne’ebé provoka deflorestasaun ne’e, bele fó impaktu la di’ak ba ema nia moris lorloron iha mundu tomak. Sunu no tesi ai-horis ne’e hanesan kazu boot ne’ebé kritiku liu atu bele hamosu mudansa klimatika ne’ebé boot. Haree husi impaktu ba bailoron naruk, rai manas, bee maran no anin la iha. Ida ne’e bele implika ba ema nia atividade moris tanba ema labele dada iis ho di’ak, ema labele halo produsaun iha to’os ho natar bainhira bee la iha, du’ut no ai-horis sira sei la moris nune’e animál sira sei mate hotu, aat liu tan ba ita ema, bainhira la iha bee ba ita hodi konsumu ba moris lorloron nian. Krize ba bee ne’e sai problema mundiál tanba bai loron naruk, la iha ai-horis no espésie bee laran ne’ebé bele halo depozitasaun bee iha rai laran. Ohin loron mundu ki’ak ba bee moos tanba ho prusentu 2,5 de’it mak ema no animál sira bele konsumu, restu husi pursentu 97.5 mak tasi been meer. Ai-horis mós bele kaer metin rai. Tan ne’e fatór seluk bele implika ba rai halai ka erosaun. Erosaun ne’e akontese ona iha fatin hotu, liu-liu foho molik sira.

Atu solusiona problema ambientál sira ne’e, ita hotu ohin loron presiza no tenke seriu duni atu haree situasaun ne’e, ita la’os haree de’it kona-ba kestaun téknika, maibe ita presiza atu haree  liu ba aspektu étika no morál nian. Kestaun estraga ambiente ne’e mai husi ema nia hahalok eh konsiénsia umana. Iha teoria antroposentrisme dehan, mundu ne’e eziste ita ema mak iha valór aas liu eko-sistema sira seluk. Ita ema mak iha papél importante atu bele moris iha mundu ida ne’e, enkuantu eko-sistema sira seluk ne’e la iha valór no papél ne’ebé hanesan ho ita ema. Tanba ne’e mak valór eko-sistema sira seluk nian sai nu’udar objetu nesesidade ne’ebé ita ema uza hodi benefisia de’it ita nia-an tuir ita ema nia hakarak. Ita ema nu’udar karakter ne’ebé eksploitadu, la preokupa ba ezisténsia natureza. 

Iha teoria etika ambientál biosentrisme no ekosentrisme ne’ebé ko’alia katak, biosentrsime nu’udar etika ambientál ne’ebé iha mundu ne’e ita ema nia valór hanesan mós ho seres vivus sira seluk ne’ebé moris iha natureza nia laran. Atu dehan karik, ema iha nia liberdade atu moris, seres vivus seluk mós iha nia liberdade, tanba ne’e mak ita ema tenke respeita ba natureza, nune’e natureza labele kastigu ita. Ida ne’e tuir kostume fiar iha Timor karik, ita nia kultura mós eziste ona hodi fiar ba natureza nia lulik sira hanesan adora fatuk, ai no anin, tanba ita ema nia hun mai hui natureza. Nune’e mós natureza mak fó iis ba ita hodi moris. Ekosentrisme katak, eko-sistema sira ne’ebé eziste iha mundu tantu sira ne’ebé moris no maten iha nia direitu rasik atu moris. Ema nia ezistensia atu kuidadu no prezerva sira iha seguru nia laran, nune’e ema bele moris harmoniza ho eko-sistema sira ne’e.

Ho ida ne’e mak mundu tenke eduka ema atu bele tane aas valór étika ambientál nian hodi husik natureza eziste ho livre no harmonia iha sira nia habitat. Ita tenke loke edukasaun kontekstuál ida kona-ba ekolojia nian espesifikamente. Edukasaun ambientál nesesariu tebes atu lori ita ema hakbesik liu ba ambiente ka ita bele dehan lori ita ema familiariza ho natureza. 

Ema nu’udar kriatura Maromak nian ne’ebé atu kuida kriatura sira seluk ne’ebé Maromak kria iha mundu. Mundu ne’e Maromak nian no ita ema uza hodi hela de’it. Tan ne’e, organizmu sira seluk ho ita ema ne’e illas no kriatura Maromak nian. Ita ema nu’udar kriatura ne’ebé úniku tanba iha rasio ne’ebé absoluta hodi kuida ambiente ne’e. Tanba ne’e, ita tenke prezerva biodiversidade sira liu husi meius kuda ai oan barak liu tan, atu bele haki’ak bee liu-liu ita tenke rehabilita zona protezida sira hanesan ai-laran, zona upstream sira no debu naturál sira. Ita tenke hapara ona oho animál sira ne’ebé haki’ak bee, hapara oho ai-horis sira, hapara oho rai nia bokur no hapara dezenvolvimentu ne’ebé orienta ba industrializasaun. Industria nia lala’ok mak sei lori ita no biodiversidade sira ba moris ne’ebé la saudavel. Industria kria poluisaun aas, lixu aumenta, ar menus, no manaas makaas iha ita nia rain. Ita tenke evita atu hakaat ba modernizasaun ka transformasaun sosiedade ba mundu modernizasaun. Tanba modernizasaun lori ita la hatene atu ba ne’ebé no to’o iha ne’ebé. Modernizasaun lori ita ba inkonkluzaun, inserteza no posibilidade boot atu lori ita ba infernu.

Testu ida ne’e husik hela ba ita katak, rehabilitasaun ekolojia mak dalan di’ak liu ba dezenvolvimentu ne’ebé integradu ba ita Timoroan. Ita tenke introdus modelu dezenvolvimentu foun ida ne’ebé kondisionavel ba ba ita nia rain, nune’e bele proteze no asegura ita nia meiu ambiente. Da Costa Lima propoin konseitu foun ida bolu “Ecodesenvolvimento” bazeia ba prinsipiu neen (6) mak hanesan: 1). Satisfação da necesidade basical da população; 2). As solidariedade com a gerações futures; 3). A partisipações da população envolvida; 4). A preservação dos recursos naturais e do meio ambiente em geral; 5). A eleboração de um sistema social que garantia emprego, segurança social e respeito a outros culturas; e 6). Programa da educação (Da Silva, 2020).

Nota Finál: 

Hanoin sira ne’e, hakerek na’in hakerek bazeia ba rezultadu peskiza no diskusaun ho dosente Antero Benedito da Silva no estudante balun Departamentu Komunikasaun Sosiál ne’ebé aprende iha disiplina opsaun MEIO AMBIENTE E DESENVOLVIMENTO.

Referénsia:

Da Silva, A. B. (2020). Eko-Teolojia, Eko-Sosialismu no Eko-Mauberismu.

Agustir, A. B., Mustajib, Amin, F. & Hidayatullah, A. F. (2019). Kebakaran Hutan dan Lahan Perspektif Etika Linkungan. Jurnal Studi Islam.

Pujayanti, A. (2019). Dampak Kebakaran Hutan Amazon dan Pentingnya Kerja Sama Internasional. Info Singkat.

Rasyld, F. (2014). Permasalahan dan Dampak Kebakaran Hutan. Jurnal Lingkar Widyaiswara.

Kebakaran Hutan dan lahan di Bersbagai Negara Tahun 2020 Diprediksi Jadi Yang Terburuk Selama 18 Tahun Terakhir, Bagaimana di Indonesia. http//:www.bbc.com.

Hakerek na’in : Higino Ricardo de Fátima Guterres

Nu tlf : +67074133543

E-mail : higinoguterres@gmail.com